Retrospektywa: Shūji Terayama

Trudno znaleźć mi drugiego takiego japońskiego artystę jak Terayama Shūji, o którym pamięć od ponad trzydziestu lat staje się z roku na rok coraz bardziej żywa, a jego sztuka wywołuje wciąż tak wielki dreszcz emocji. Terayama zapisał się w historii jako jeden z najważniejszych innowatorów awangardowego kina i teatru, który rozpoczął swoją artystyczną działalność pod hasłem "restauracji widowisk". Zapamiętany jako niedościgniony intelektualista, nonkonformista i nieustępliwy fanatyk pracy, a przy tym skandalista i wywrotowiec, enfant terrible, w dobitny sposób zrewidował rodzimą tradycję. Na świecie znany przede wszystkim jako założyciel alternatywnego teatru-laboratorium Tenjō Sajiki, sukcesywnie burzył barierę pomiędzy sceną i widownią. Można było go kochać albo nienawidzić - podczas gdy jeden z najważniejszych krytyków japońskich Senda Akihiko chwalił jego sztukę jako przykład oryginalnego meta-kina i teatru, tak niemiecki publicysta Roland H. Wiegenstein skarżył się, że japońskie zbiry i ich mocne uderzenia pięści udaremniły mu ucieczkę z teatru, szkalując Terayamę bez ogródek "Hitler był lepszy". Dziś z niedowierzaniem słucha się tamtych historii. Jak wytłumaczyć enigmatyczne zniknięcie Hansa Burumy - jednego z widzów, który "rozpłynął się w powietrzu" w trakcie przedstawienia w teatrze Mickery? Do czego musieli posunąć się aktorzy, że w 1973 roku po występach w Polsce zostali pozwani do sądu? Czy dziś można byłoby wyjść na ulice i stworzyć spektakl, w którym widzów i nie-widzów, pakuje się do drewnianych pudeł, po czym wywozi ciężarówkami w nieznane?

Mówi się, że kino ma ograniczone spektrum możliwości w porównaniu do teatru. Nic bardziej mylnego! Terayama jakoartysta totalny nie tylko mieszał różne gatunki i konwencje, ale łączył kino z teatrem, burząc "czwartą ścianę" pomiędzy widzem a artystą I tak oto zbieramy się na Sali kinowej, nie wiedząc co tak naprawdę się wydarzy - ktoś obok nas może nam położyć nagle rękę na kolanie, czy też znienacka wyskoczyćzekranu, a może to my sami staniemy się filmowymi bohaterami? Na kartach historii kina Terayama zapisał się przede wszystkim jako twórca szeregu obrazów z zarysowanymi wątkami autobiograficznymi. Na wyróżnienie zasługuje słynny nowofalowy manifest Rzućmy książki, wyjdźmy na ulice!, oparty na metodzie kolażu: wyróżniona na festiwalu w Cannes w 1975 roku Wiejska ciuciubabka, którą krytycy zestawiali zOsiem i pół Federico Felliniego oraz nakręcony u kresu życia Żegnaj, Arko!, luźna adaptacja Stu lat samotności Márqueza, w której kultura Macondo przenika się z japońskimi mitami i wierzeniami. Ostoją filmowej twórczości Terayamy było założone w 1961 roku Art Theatre Guild, przedsiębiorstwo filmowe o charakterze niekomercyjnym, którego podstawowym celem była promocja zagranicznych i rodzimych dzieł artystycznych w Japonii. Obok Terayamy, ATG wypromowało szereg dzieł innych młodych nowofalowców takich, jak m.in. Ōshima Nagisa, Shinoda Masahiro, Matsumoto Toshio, Hani Susumu czy Yoshishige Yoshida.

Dla Japonii były to czasy powojennej traumy, ratyfikacji nierównych traktatów podpisanych ze Stanami Zjednoczonymi, protestów studenckich na Uniwersytecie Tokijskim, ruchu hipisowskiego i kontrkulturowego. Chociaż trudno byłoby przyrównać Terayamę do tworzących w podobnym okresie amerykańskich bitników, należy jednak zaznaczyć, że jego włóczęgowski tryb życia, twórczość skierowana przeciwko establishmentowi, nawoływanie do rewolucji seksualnej i manifestowania sztuki na ulicach wespół z zespołem składających się z aktorów: wagabundów, domowych uciekinierów, ulicznych grajków, transwestytów i odszczepieńców, którzy dla przeciętnego widza musieli jawić się jako swoiste kurioza - wszystko to sprawiło, że postać Terayamy była dla japońskiej kontrkultury nie mniej istotna niż Ellen Stewart, Judith Malina, Julian Beck, Jonas Mekas czy Andy Warhol w Stanach Zjednoczonych.

Sztuka Terayamy to w końcu również próba rozliczenia się z demonami przeszłości, lękami i kompleksami, ale również postacią zaborczej i nieustępliwej matki: umiłowanej i miłosiernej - z jednej strony, znienawidzonej i piekielnej -z drugiej; wreszcie akt tworzenia jawi się główny motor wali z postępującą chorobą, sprzeciw organizmu wyrażającego wolę życia. Terayama mitologizował przestrzeń, mieszając element fikcję i folkloru z elementami autobiograficznymi, tworząc de facto utwory quasibiograficzne, co było wyrazem niewątpliwej tęsknoty za dzieciństwem, silnie związanym z prefekturą Aomori, swoistą sferą sacrum, zniszczoną doszczętnie podczas wojny.

Pamięć o Terayamie nie gaśnie. W miejscowości Misawa odwiedzić można upamiętniające artystę muzeum, zbudowane na wzór siedziby teatru Tenjō Sajiki. Na przestrzeni ośmiuset metrów kwadratowych., po której można swobodnie się poruszać zgromadzono wiele pamiątek, plakatów, manuskryptów, listów, filmów, książek, materiałów multimedialnych. Z kolei co roku czwartego maja, w rocznicę śmierci artysty, zbierają się na grobie jego rodzina, przyjaciele, aktorzy, miłośnicy twórczości, aby złożyć cześć jego pamięci i wspólnie wybrać się na wspomnieniowy uroczysty posiłek.

Celem nadrzędnym Terayamy było przeprowadzenie rewolucji w codziennym życiu, ale rewolucji opartej bynajmniej nie na sile politycznej a własnej wyobraźni. Czasem powodowało to skandal, czasem działało niczym ładunek wybuchowy w przestrzeni budynku, innym razem jawiło się jako swoisty blankizm propagowany na ulicach miast czy pokaz sztuczek magicznych. Retrospektywa Terayamy podczas 19. MFF Nowe Horyzonty daje szansę zrewidowania tego, czy japońska awangarda przetrwałą próbę czasu i wciąż potrafi szokować. Niczym Hans Buruma z opowieści zatraćmy się bezpowrotnie w tej enigmatycznej i nieprzeniknionej przestrzeni kinowo-teatralnej.

Nikodem Karolak

Wybrana filmografia:

Krótkie metraże

1964 Ori / Kanshū (The Cage / Klatka / Więzień w klatce)

1971 Tomato Kecchappu Kōtei (Emperor Tomato Ketchup / Cesarz Tomato Ketchiup) 

1974 Chōfuku-ki  (Butterfly Dress Pledge / Motyl) 

1974 Seishōnen no tame no eiga nyūmon  (The young people's guide to film / Wstęp dla młodzieży do wiedzy o filmie)

1974 Rōra (Laura / Laura) 

1975 Shinpan (The Trial / Proces) 

1975 Hōsō-tan (A Tale of Smallpox  / Opowieść o ospie)

1977 Marudororu no uta (Les Chants de Maldoror / Pieśni Maldorora) 

1979 Kusa meikyū (Grass Labyrinth / Labirynt Traw) 

Filmy pełnometrażowe

1971 Sho o suteyo machi e deyō (Throw Away Your Books, Rally in the Streets / Rzućmy książki, wyjdźmy na ulice!) 

1974 Den'en ni shisu (Pastoral: To Die in the Country <aka Pastoral Hide and Seek> / Wiejska ciuciubabka) 

1977 Bokusā (Boxer / Bokser) 

1981 Shanhai Ijin Shōkan (Fruits of Passion / Owoce namiętności) 

1984 Saraba hakobune (Farewell to the Ark / Żegnaj, Arko!)